Pierwsze w Europie getto żydowskie powstało w Piotrkowie. Obejmowało obszar części Starego Miasta [ZDJĘCIA]

Było pierwszym w Polsce i Europie gettem żydowskim, jakie utworzyli Niemcy na okupowanych terenach w czasie II wojny światowej. Powstało już 8 października 1939 roku. Zarazem było nietypowe, bo nie zamknięto ludności za murami i bramami. Oddzielały je od reszty miasta jedynie tablice informacyjne na ulicach w Piotrkowie Trybunalskim.

Getto piotrkowskie działało od 8 października 1939 do 29 października 1942 roku. W chwili wybuchu wojny w 50-tysięcznym mieście mieszkało około 12 tys. ludności pochodzenia żydowskiego. 

W latach 30. XX wieku w Piotrkowie większość Żydów zajmowała się rzemiosłem. Prowadzili 23 zakłady fryzjerskie, 27 piekarni, 28 stolarni, 3 ślusarnie. Było wśród nich między innymi 27 kamaszników, 23 malarzy, 217 szewców, 11 zegarmistrzów, 11 cukierników, 39 szwaczek, 21 modniarek, 13 muzyków, 12 lekarzy, 3 złotników, 3 gorseciarki. Wielu prowadziło działalność wytwórczą na małą skalę lub zajmowało się drobnym handlem.

Pierwsze getto w okupowanej Europie

Już 5 października 1939 r. nadburmistrz i komisarza Piotrkowa Hans Drechsel wydał rozporządzenie, na mocy którego przystąpiono do tworzenia tak zwanej dzielnicy żydowskiej. Getto w Piotrkowie powstało 8 października 1939 r. 

Żydzi zostali zmuszeni, by przenieść się na wyznaczony dla nich teren. Getto w Piotrkowie nie było otoczone drutem, płotem, ani innym zabezpieczeniem. Dopiero miesiąc po utworzeniu getta ustawiono jedynie drewniane tablice z czarną czaszką i piszczelami oraz białym napisem „ghetto” przestrzegające wszystkich nieuprawnionych przed wkraczaniem na teren dzielnicy.

Nad porządkiem i sprawną realizacją kolejnych niemieckich zarządzeń miały czuwać powołane do tego przez Niemców instytucje: Judenrat oraz Żydowska Służba Porządkowa. Jako pierwszy na czele Judenratu stanął Zalman Tenenberg, zaś po jego aresztowaniu w lipcu 1941 r. funkcję tę pełnił Szymon Warszawski.

Obszar getta obejmował początkowo Rynek Trybunalski oraz ulice: Grodzką, Garncarską i Starowarszawską, a także między innymi część ulic Jerozolimskiej, Litewskiej  i placu Litewskiego, Wojska Polskiego, Zamkowej, Pereca, Zamurowej, Farnej, placu Czarnieckiego, Rwańskiej, Rycerskiej, Sieradzkiej i Szewskiej.

W pierwszych miesiącach istnienia getta ludność żydowską umieszczono w 182 domach, gdzie było 4187 izb mieszkalnych. Według różnych źródeł, początkowo w getcie zamknięto blisko 9,5 tys. Żydów. 

Na początku 1940 r. do getta w Piotrkowie zaczęli trafiać Żydzi z Łodzi, Gniezna, Poznania, Bydgoszczy, Nakła czy Kalisza. Szacuje się, że przesiedlono niemal 5 tys. Żydów. 

6 lutego 1942 r. obszar getta został zmniejszony, przy jednoczesnym zwiększaniu liczby zamkniętych tam osób. Niemcy ograniczyli terytorialnie teren getta – powstało tzw. małe getto, a jego teren – zamknięty ulicami Jerozolimską, Garncarską, Starowarszawską i Zamurową – otoczono drutem kolczastym. W kolejnych miesiącach Niemcy przystąpili do likwidacji tej dzielnicy. Szacuje się, że przebywało tam wówczas ok. 28 tys. osób.

Dramatyczna likwidacja getta w Piotrkowie

Zdolnych do pracy pozostawiano, pozostałych wysyłano ich na śmierć do obozu zagłady w Treblince. Deportowano tam ponad 20 tys. osób. Niezdolnych do transportu mordowano na terenie getta. 

Po zakończeniu deportacji Niemcy wyłapywali wszystkich ukrywających się na terenie getta i w okolicy. Zebrano je w budynku synagogi. W połowie listopada 1943 r. rozstrzelano około 700 osób.

Szacuje się, że po akcji w getcie w Piotrkowie pozostało ok. 3,5 tys. Żydów. Przebywali w tzw. małym getcie. Wielu pracowało w przejętych przez Niemców zakładach drzewnych „Dietrich & Fischer” na Bugaju oraz hutach szkła „Kara”, „Feniks” i „Hortensja”.

Do sierpnia 1943 r. większość została wywieziona do obozów pracy, m.in. w Bliżynie, Radomiu, Starachowicach i Ostrowcu Świętokrzyskim, a także do Częstochowy, gdzie pracowali w fabrykach przemysłu zbrojeniowego „Hasag”. Pod koniec listopada 1944 r. po zlikwidowaniu wszystkich miejsc pracy, ludność żydowską wysłano do obozów Buchenwald, Mauthausen, Bergen Belsen, Ravensbrück oraz Auschwitz.

Po wojnie do miasta wróciło kilkuset Żydów, szybko jednak opuścili Piotrków.